Πέρασαν σχεδόν δύο αιώνες από την ιστορική μάχη του Πέτα. Οι μνήμες από εκείνο το γεγονός όμως, δεν ξεθώριασαν ποτέ. Παραμένουν αναλλοίωτες στο χρόνο. Όχι γιατί η έκβαση της μάχης ήταν νικηφόρα, αντίθετα, επρόκειτο για μια σημαντική ήττα, αλλά γιατί αυτή η μάχη «ορόσημο» έγινε συνώνυμο με την θυσία και τον φιλελληνισμό.
Το ημερολόγιο έδειχνε 4 Ιουλίου του 1822 όταν το Πέτα τοποθετήθηκε δίπλα στα μεγάλα θυσιαστήρια της Ελλάδας.
Εκεί, στους λόφους που βρίσκεται σήμερα η έδρα του ιστορικού Δήμου Νικολάου Σκουφά, λίγα χιλιόμετρα από την Άρτα, διεξήχθη η μάχη που ήταν καταστροφική για τις ελληνικές δυνάμεις. Και όχι μόνο. Σε αυτούς τους λόφους χάθηκε ο ανθός του Φιλελληνικού κινήματος.
Από τους Φιλέλληνες στρατιώτες που πήραν μέρος σε εκείνη τη μάχη, (Γερμανοί, Γάλλοι, Ιταλοί, Αμερικάνοι, Πολωνοί, Ελβετοί, Ρώσοι, Άγγλοι, Βούλγαροι, Σουηδοί, Φιλανδοί, Ολλανδοί, Βέλγοι, Ούγγροι, Ισπανοί, Πορτογάλοι Αιγύπτιοι και Μικρασιάτες), ελάχιστοι επιβίωσαν. Όσοι δεν έδωσαν τη ζωή πολεμώντας δίπλα στους Έλληνες επαναστάτες, αιχμαλωτίστηκαν και εκτελέστηκαν από τους οθωμανούς.
Το εκστρατευτικό σώμα των Ελληνικών και Φιλελληνικών δυνάμεων αποτελούσαν αρχικά 560 άνδρες, υπό την καθοδήγηση του Γερμανού Στρατηγού Νόρμαν και του Ιταλού Πέτρου Τορέλλα, οργανωμένοι κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα (ήταν ο πρώτος τακτικός ελληνικός στρατός), το σώμα Επτανησίων υπό τον Σπυρίδωνα Πανά και από 93 φιλέλληνες.
Ήταν ένα τάγμα που ιδρύθηκε τον Απρίλιο του 1822 κι ανυπομονούσε να πάρει μέρος σε αυτή την εκστρατεία. Διοικητής του, ορίσθηκε ο Ιταλός Ανδρέα Δάνια κι αποτελείτο από δύο λόχους. Ο πρώτος λόχος είχε κυρίως Γάλλους, Ιταλούς και Έλληνες του εξωτερικού, με διοικητή τον Ελβετό Σεβαλιέ και ο δεύτερος είχε Γερμανούς, Πολωνούς και Πρώσους με διοικητή τον Πολωνό Μιρζένσκι.
Με οπλαρχηγούς τους Γενναίο Κολοκοτρώνη, Μαυρομιχάλη και Γιατράκο στην μάχη συμμετείχαν και 1.000 Πελοποννήσιοι, ενώ στις τάξεις του Ελληνικού στρατού συμμετείχαν και μερικοί Μακεδόνες, υπό τους Γάτσο και Καρατάσο αλλά και αρκετοί Αιτωλοακαρνάνες.
Απέναντι στους Έλληνες και τους Φιλέλληνες ήταν ο Ρεσίτ Πασάς Κιουταχής με 8.000 περίπου οθωμανούς (Τούρκους και Αλβανούς) πολύ καλά οπλισμένους στρατιώτες.
Η μάχη άρχισε τα χαράματα και κράτησε έως το απόγευμα. Κατά τη διάρκειά της οι συγκρούσεις ήταν σφοδρές, και υπήρχαν στιγμές που η μια πλευρά έδειχνε να υπερτερεί της άλλης. Τελικά, παρά την ηρωική προσπάθεια, ο απολογισμός της μάχης ήταν τραγικός για την Ελληνική πλευρά. Το ένα τρίτο του τακτικού στρατού, οι μισοί Επτανήσιοι, δέκα πυροβολητές και 68 φιλέλληνες σκοτώθηκαν. Μεταξύ των αυτών ήταν κι ο Ιταλός διοικητής του τακτικού στρατεύματος συνταγματάρχης Πιέτρο Ταρέλλα. Αν και όλοι επέδειξαν ηρωισμό, η θυσία των φιλελλήνων σε αυτή τη μάχη έδωσε κουράγιο για τη συνέχιση της επανάστασης.
Έντεκα Πολωνοί, με αρχηγό τους τον Φράνσιζεκ Μιρζέφσκι, κατάφεραν και πρόλαβαν να οχυρωθούν στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, στο κέντρο του Πέτα, όπου αν και πολέμησαν με μεγάλη γενναιότητα για πολλές ώρες, αν και επέφεραν μεγάλες απώλειες στους οθωμανούς, στο τέλος βρήκαν τον θάνατο.
Ο Γερμανός σημαιοφόρος υπολοχαγός Τάιχμαν, δεν ήθελε ν’ αφήσει την σημαία του. Πολέμησε ηρωικά και έπεσε κρατώντας την σφιχτά στην αγκαλιά του, μέχρι που άφησε την τελευταία του πνοή.
Ο Γάλλος Μινιάκ αν και τραυματισμένος, στηρίχτηκε στον κορμό μιας ελιάς και σκότωσε με το σπαθί του 12 Αλβανούς πριν πέσει κι ο ίδιος νεκρός. Την ίδια περίπου τύχη είχαν δεκάδες Έλληνες και φιλέλληνες αγωνιστές. Πολέμησαν με πείσμα μέχρι τις τελευταίες τους στιγμές.
Ο Ιταλός Ντάνια, πολέμησε γενναία ως το τέλος και πριν χάσει τη ζωή του περικυκλωμένος, φώναξε: «Νίκη ή θάνατος φιλέλληνες». Πολλοί ήταν και οι τραυματίες με τον Βυτεμβέργιο στρατηγό Νόρμαν να μεταφέρετε μακριά από το πεδίο της μάχης βαριά πληγωμένος. Υπέκυψε όμως λίγες ημέρες αργότερα στα τραύματά του. Πριν αφήσει την τελευταία του πνοή πρόλαβε να πει στον Μαυροκορδάτο: «Πρίγκηψ, τα απωλέσαμε όλα πλην της τιμής».
Οι λίγοι αιχμάλωτοι φιλέλληνες και τακτικοί είχαν ακόμα χειρότερη τύχη. Οδηγήθηκαν στην Άρτα, και μετά από φριχτά βασανιστήρια, αποκεφαλίστηκαν. Οι Τούρκοι μπορεί να έχασαν 600 περίπου άνδρες, αλλά στο τέλος είχαν πετύχει τον στόχο τους.
Οι απώλειες της ελληνικής πλευράς στο Πέτα ήταν πολύ βαρύτερες σε σχέση με κάθε άλλη μάχη κατά τα τρία πρώτα χρόνια της επανάστασης. Με την θυσία τους οι Έλληνες και οι Φιλέλληνες όμως, έδωσαν το πραγματικό νόημα στην έννοια της λέξης ελευθερία. Πουθενά στην παγκόσμια Ιστορία δεν καταγράφετε κίνημα σαν το φιλελληνικό στην οργάνωση στην ορμή, το πάθος και στην τελική προσφορά.
Στις 4 Ιουλίου του 1922 μια σημαντική ήττα μπορεί να είχε καταγραφεί στο πεδίο των μαχών, αλλά στις καρδιές των αγωνιστών για την ελευθερία, έμοιαζε με νίκη. Κι αυτό γιατί ο ηρωισμός τόσο των Ελλήνων όσο και των φιλελλήνων που έδωσαν τη ζωή τους μακριά από την πατρίδα τους για μια άλλη πατρίδα, έδωσε το έναυσμα και την ώθηση για συνέχιση του αγώνα, με μεγαλύτερο πάθος, αυταπάρνηση και ηρωισμό.
